HISTORIA SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 4 W KRAKOWIE
Historia Szkoły Podstawowej nr 4 w Krakowie sięga 1871 r. Wtedy to, 15 maja, decyzją Cesarsko-Królewskiej Rady Szkolnej Okręgowej Miejskiej pod przewodnictwem prezydenta miasta Krakowa, dra Józefa Dietla: „z klas równoległych CK II Szkoły Głównej im. św. Barbary umieszczonych (…) w odrestaurowanych przez gminę m. Krakowa lokalnościach spalonego pałacu biskupiego powołać w 1871 r. prowizoryczną szkołę 4-klasową”1*.
1 Wyciąg ze sprawozdania CK Rady Szkolnej Okręgowej Miejskiej oraz Wydziału Szkolnego Magistratu Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa za rok szkolny 1905/1906, Kraków 1906 r.
Proces tworzenia szkoły trwał do 1873 r. Pod tą datą wg kopii dokumentu znajdującego się w Księdze Pamiątkowej Szkoły nr 4: „Wysoka CK Rada Szkolna Krajowa, pod przewodnictwem Jaśnie Wielmożnego Agenora hrabiego Gołuchowskiego CK namiestnika Królestwa Galicji i Lodomerii etc. etc. etc. reskryptem z dnia 27 lutego 1872 r., l. 629 zatwierdziła uchwałą Prześwietnej Rady królewsko-głównego miasta Krakowa z dnia 7 listopada 1872 r., mocą której otwartą została: Szkoła Miejska czteroklasowa męska w miejsce dotychczasowych klas współrzędnych szkoły św. Barbary w pałacu biskupim istniejących. Następnie zatwierdziła Wysoka CK Rada Szkolna Krajowa statut tejże szkoły uchwałą Prześwietnej Rady Miejskiej Krakowskiej z dnia 13 stycznia 1873 r. sporządzony, a urządzający niniejszą szkołę na zasadach ogólnie obowiązujących ustaw z językiem wykładowym polskim”.
Rada Szkolna Krajowa (instytucja nadzorująca szkolnictwo elementarne i średnie) 10 sierpnia 1873 r. powołała stałych nauczycieli w nowo utworzonej szkole. Dyrektorem został Julian Maciołowski (piastujący tę funkcję aż do 1920 roku), nauczycielami klas: Kazimierz Brochocki, Leopold Miaskowski i Aleksander Pająk, rysunków uczył Maksymilian Cercha, kaligrafii: Franciszek Kotłowski, religii (jako zastępca katechety) ks. Władysław Paczygłowski, Franciszek Maciejewski objął stanowisko pomocnika nauczyciela, zaś praktykę nauczycielską miał odbywać Wojciech Guzdek. Wszyscy wymienieni 29 sierpnia 1873 r. złożyli służbową przysięgę na ręce dra Józefa Dietla i 1 września zostali oficjalnie wprowadzeni w czynną służbę przez Hipolita Seredyńskiego, CK inspektora szkół początkowych okręgu krakowskiego miejskiego. Tym samym szkoła oficjalnie rozpoczęła swą działalność.
Decyzja o powołaniu szkoły wynikała z ówczesnej sytuacji politycznej na ziemiach polskich. W latach 60 XIX wieku, wskutek austriackich reform, Królestwo Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim uzyskało autonomię, a wraz z nią prawo do własnego szkolnictwa i władz lokalnych, a także języka polskiego jako urzędowego. W Galicji, między rokiem1871 a 1891, liczba szkół elementarnych (utrzymywanych przez gminy) wzrosła z 2374 do 3814 (większość z nich była jednoklasowa). Wprawdzie szkolnictwo znajdowało się pod polskim zarządem, ale brak środków poważnie hamował jego rozwój. Nawet szkoły w miastach były przepełnione, na dodatek w Krakowie rekrutowali się uczniowie przybyli z Królestwa Polskiego, gdzie naukę wciąż prowadzono w języku rosyjskim. W latach osiemdziesiątych zróżnicowano program nauczania w szkołach elementarnych wiejskich i miejskich, utrudniając tym samym młodzieży wiejskiej dostęp do gimnazjum. W rezultacie do szkół miejskich zaczęła uczęszczać znaczna liczba dzieci ze wsi, które dzięki temu mogły kontynuować naukę. W 1890 roku, po ponad 20 latach autonomii, 2/3 mieszkańców zaboru było analfabetami.
Początkowo szkoła mieściła się w częściowo odbudowanej po wielkim pożarze Krakowa z 1850 r. części Pałacu Biskupiego u zbiegu ulic Wiślnej i Franciszkańskiej. W roku szkolnym 1873/74 w czterech klasach uczyło się 212 chłopców. Nauczano religii z historią biblijną, języka polskiego, tj. czytania, gramatyki, ortografii, wyrażania się ustnie i pisemnie; rachunków, kaligrafii, śpiewu i rysunków. Do programu włączono też gimnastykę, ale z braku odpowiednich warunków lokalowych nie ćwiczono.
W Krakowie było wówczas siedem szkół ludowych (wydziałowych), a całe miasto wraz z Podgórzem liczyło, wg spisu z końca 1880 r., 66 438 mieszkańców. Szkoła była powszechna i obowiązkowa, dlatego w księgach uczniów odnaleźć można różnorodne zawody ich rodziców, niektóre z nich już dzisiaj zapomniane. Przy wpisie do klasy IV w roku szkolnym 1874/75 figurują np.: wyrobnicy, rządcy dóbr, urzędnicy prywatni, autograf magistracki, handlarz wiktuałów, rządca sądu, galarnik, kawiarz, kantyniarz, utrzymujący dom zleceń, szynkarz, fabrykant, dyurnista.
Z powodu restauracji Pałacu Biskupiego szkołę od 1 września 1879 r. przeniesiono do budynku przyszpitalnego przy placu Św. Ducha. W 1881 r. szkoła zyskała nową, wybudowaną przez gminę m. Krakowa, dwupiętrową siedzibę przy ul. Smoleńsk 7, gdzie znajduje się do dziś. Wkrótce nastąpiły dalsze zmiany. Rada Szkolna Krajowa specjalnym reskryptem z 14 lipca 1883 r. przekształciła szkołę w „6-klasową pospolitą męską”, a 24 sierpnia 1897 r. w „3-letnią wydziałową męską połączoną z 4 klasami pospolitymi”. Poszerzono też program szkoły wprowadzając naukę języka niemieckiego, geografii z historią, historii naturalnej, tj. przyrody, fizyki, geometrii. Znacznie zwiększyła się też liczba uczniów (z 326 uczniów w 1882 do 686 w 1900 r.). W roku 1902/03 klasy były bardzo liczne – nawet do ok. 70 uczniów. W takim tłoku trudno było zapewnić właściwe warunki do nauki, czego konsekwencją był fakt, że blisko 1/3 uczniów nie otrzymywała promocji do wyższych klas. Niewielką pomocą było prowizoryczne umieszczenie w 1898 r. części klas przy ul. Jagiellońskiej, skąd od 30 września 1903 r. przeniesiono je do nowego drewnianego baraku przy ul. Wygoda, z którego szkoła korzystała aż do 1939 r.
Mimo trudnych warunków szkoła dobrze wykonywała swe zadania. Świadczą o tym liczne wpisy dokonywane przez wizytatorów w Księdze Honorowej: m. in. 3 V 1876 r. zwiedził szkołę Alfred Potocki – namiestnik Galicji, 30 VI 1879 r. bp sufragan krakowski Albin Dunajewski, 27 VI 1883 r. Michał Bobrzyński – delegat rady miejskiej. O wysokim poziomie szkoły mogą świadczyć także urzędowe oceny: 30 VI 1879 r. prof. J. Rettinger – członek Rady Okręgowej – po przeprowadzeniu egzaminu wpisał: „miło mi zapisać wyraz szczerego zadowolenia z umiejętnego kierunku szkoły i z widocznego postępu uczniów tak w nauce jak i obyczajach”, a 30 VI 1883 r. prof. M. Straszewski: „Jako delegowany rady szkolnej okręgowej przewodniczyłem przy popisie odbytym w dniu 30 czerwca 1883 – przekonałem się o prawdziwie znakomitym stanie szkoły na Smoleńsku”.
Od 1873 r. do 1918 r. szkołę ukończyło 1717 absolwentów, nie licząc tzw. prywatystów, którzy uczyli się w domu, a w szkole zdawali tylko egzamin z materiału obowiązującego w kl. I-IV szkoły pospolitej. Do roku 1893 szkoła była 4-klasowa, od 1893 r. 6-klasowa, od 1896 r. 7-klasowa, a od 1906 r. 8-klasowa, dzieląc się na pierwsze klasy „pospolite” i cztery „wydziałowe”. Jednocześnie szkoła od 1887 r. była także wieczorową szkołą przemysłową. Już w 1911 r. powstała tu drużyna harcerska (jedna z najstarszych w Krakowie), od 1923 r. nosząca imię Romualda Traugutta.
W 1920 r., po 47 latach pracy Juliana Maciołowskiego, pierwszego dyrektora szkoły, zastąpił na stanowisku Stworzak (do 1925 r.), następnie w latach 1925/26 tymczasowym kierownikiem był Franciszek Polak, a w latach 1926/39 Antoni Radwański, który kierował szkołą również po II wojnie światowej, aż do 1947 roku. 20 października 1933 r. szkoła uzyskała sztandar, zachowany do dzisiaj w archiwum szkolnym: z orłem państwowym na czerwonym tle, a z drugiej strony, na białym tle, wizerunkiem patrona szkoły św. Jana Kantego i napisem w otoku wokół wizerunku patrona: Szkoła im. Św. Jana Kantego w Krakowie. W budynkach przy ulicach Smoleńsk i Wygoda, z trudem mieszczących około pięciuset uczniów, szkoła funkcjonowała do września 1939 r. Wtedy to Niemcy zajęli budynki na szkołę niemiecką, a dzieci polskie uczyły się w zastępczych pomieszczeniach przy ul. św. Gertrudy.
Od stycznia 1945 roku szkoła wznowiła naukę w poprzednich budynkach jako Szkoła Podstawowa nr 4. W 1948 r. stała się placówką praktyk studentów UJ w zakresie nauczania początkowego. W dniu 6 grudnia 1958 r. przystąpiono do dobudowy nowej części szkoły na działce przy ul. Smoleńsk 5, jednocześnie podjęto przebudowę starego budynku. Prace zakończono w 1960 r. Barak przy ul. Wygody został zburzony.
1 września 1963 r. do szkoły przyjęto pierwsze dziewczęta. W 1970 r. szkoła uroczyście otrzymała patrona: Romualda Traugutta 2*. Od tej chwili corocznie 22 stycznia – w rocznicę wybuchu powstania styczniowego – szkoła uroczyście czci pamięć swego patrona. W latach 1945 –1987 r. szkołę ukończyło 3296 uczniów, przez sto lat istnienia było ich ponad 6000. W 1972 r. opuściły ją pierwsze uczennice.
2 Akt nadania imienia szkole przez Przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie, KOS Nr I Podst.: 38/26/70 z 28 IX 1970 r.
O poziomie nauczania świadczy fakt, że do Księgi Honorowej wpisano aż 1019 wybitnych dawnych uczniów placówki. Ten gruby (411 kart) tom, oprawny w czerwone płótno ze złoceniami na grzbiecie, stanowi jedną z najcenniejszych pamiątek historii szkoły. Na pierwszej karcie wklejona jest kolorowa akwarela w wymiarach 21×32,3 cm sygnowania przez Wójcika. W centrum znajduje się patron szkoły – św. Jan Kanty, prowadzący dzieci do szkoły. Poniżej dwa wizerunki budynków szkolnych przy ul. Smoleńsk oraz barak przy ul. Wygoda (stan z 1898 r.) Akwarelę zdobią herby, od góry polski biały orzeł, pogoń litewska, zaś poniżej postaci świętego: herb Krakowa. Na kolejnych kartach można znaleźć dokumenty potwierdzające założenie szkoły, jej przekształcenia i zmiany siedziby, a także spis wybitnych absolwentów, do których należą m. in. malarz Władysław Pochwalski (ukończył w 1874 r.), prof. UJ Leopold Jaworski (1876 r.), historycy Jan Dutkiewicz i Adam Chmiel (1878 r.), lekarz i malarz Stanisław Eliasz Radzikowski i jeden z symbolicznych uczestników Wesela Wyspiańskiego Ludwik de Laveaux (1879 r.), księgarz Adam Krzyżanowski oraz historyk sztuki Julian Pagaczewski (1884 r.), historyk Franciszek Klein (1885 r.), malarze: Stanisław Panek i Antoni Chmurski (1886 r.), piłkarz krakowskiej Wisły Stanisław Pajor (1894 r.), filozof Roman Ingarden (1903 r.), pisarz Karol Bunsch (1908 r.), poeta Jalu Kurek, prof. UJ – historyk Józef Mitkowski (1922 r.), artysta grafik Tadeusz Pietsch (1926 r.), prof. UJ – historyk Aleksander Krawczuk (1934 r.), aktor Gustaw Holoubek (1935 r.), profesorowie UJ Leszek Hajdukiewicz i Mieczysław Porębski, aktorzy Krzysztof Litwin (1949 r.) i Marek Walczewski (1951 r.), prof. AM Adam Gedliczka (1950 r.), dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej Jan Pirożyński (1950 r.), jazzman Andrzej Potok (1955 r.), plastyk Jacek Stokłosa (1958 r.). Z tzw. prywatystów warto wymienić młodych Tetmajerów, synów prezydenta Juliusza Lea i młodych Dobrowolskich – wybitnych naukowców.
(Zarys powyższy opracowano w oparciu o materiały znajdujące się w archiwum szkolnym, dane statystyczne uzyskane z „Ksiąg ocen” za kolejne lata szkolne. Opracowanie: Kazimierz Przyboś)
Opis zdjęcia:
Szkoła miejska, ul. Smoleńsk 5
Autor/Wytwórca (zdjęcia): Ignacy Krieger
Czas powstania: Po 1881
Przedmiot/Nazwa: Negatyw
Materiał/Technika: Klisza szklana, fotografia czarno-biała
Wymiary: 21,7 x 26,6 cm
Nota/Komentarz:
Szkoła Miejska im. Św. Jana Kantego wzniesiona w latach 1878-81 według projektu Macieja Moraczewskiego.
Nr inwentarzowy: MHK-2101/K
